गणपती मंडळं पाहायची तर पुण्याची आणि
ढोल-ताशा ऐकायचा तर तोही पुण्याचाच, असा एक प्रचारी मतप्रवाह गेल्या काही
वर्षांपासून महाराष्ट्रात आढळतो. याला धार्मिक संस्कृती जतनाचं भंपक नाव असलं तरी यामागं मोठं अर्थकारण दडलेलं
आहे, हे कळायला अनेक शतकं ओलांडावी लागली. लहानपणी आम्ही ऐकायचो की पुण्यातले
व हैदराबादमधील मोहर्रमच्या मिरवणुकांदेखील देखण्या असतात. पश्चिम महाराष्ट्र व या
परिसरातील मुसलमानांपर्यंत ते मार्केटिंग येऊन पोहोचलं होतं. तसंच ते
आमच्यापर्यंतही पोहोचलं होतं. हैदराबाद निजाम संस्थानाचा महत्त्वाचा भाग; एका
अर्थाने हे शहर आम्हा मराठवाडावासीयांसाठी खरेदी व पर्टयनाचे डेस्टिनेशन.
पुण्यातल्या गणपतींबद्दल शाळेत असताना खूप ऐकलं
होतं. ‘माऊथ पब्लिसिटी’मुळे ते समंध महाराष्ट्रावर बिंबवलं
गेलं. धर्मकारणात भक्तिभाव असला तरी यामागं फार मोठं ‘इकोनॉमिक्स’ दडलेलं
असतं. असं नसतं तर धार्मिक स्थळांचा प्रचार झाला नसता. गणेशोत्सवाबद्दल बोलायचं
झाल्यास मुंबई आणि पुण्यातल्या गणेश मंडळात नेहमीच श्रेष्ठत्वासाठी कॉम्पिटिशन
लागलेलं असतं. मग ते देखावे असो की, भव्यदिव्य मूर्त्या. अलीकडच्या काळात तर न्यूज
चॅनलवर कुठलं मंडळ जास्तीत-जास्त ‘लाइव्ह’ असतं, त्यावर त्याला दानवीर भक्त मिळत असतात. त्यामुळे ‘आपलं
मंडळ प्राईम टाईमला दिसलं पाहिजे’ असा अट्टाहास प्रत्येक कार्यकर्त्यांचा असतो. यातून
मराठी मीडियात ‘गणपती पॅकेजिंग’चा जन्म झाला.
पुण्यातील प्रसिद्ध मंडळाच्या पानं भरून
बातम्या वृत्तपत्रातून येतात. बाप्पाला थंडीत स्वेटर घातला, आंबे वाहिली, दागिणे
चढविली, लेप लावला अशा बातम्या लोकरंजनासाठी नसून त्या मार्केटिंगसाठी असतात. नवसाचा
गणपती, मानाचा गणपती हे त्यातलेच फंडे. नवनवीन मार्केटीग व पब्लिसिटी क्लुप्त्या
आजमावून मंडळे ‘इकोनॉमिकली स्ट्राँग’ होत
असतात. अनेकदा गणपती विसर्जनाच्या मिरवणुकीत कुठलं मंडळ पुढं निघून गेलं यावर वाद
होत असतात. अनेकदा भांडाभाडीदेखील होते.
पुणे शहरात ३,५०० ‘रजिस्ट्रर्ड’ गणपती
मंडळे आहेत. तर नोंदणीशिवायही अनेक सार्वजनिक मंडळं पुण्यात मोठ्या प्रमाणात अ‍ॅक्टीव्ह
आहेत. नुसत्या पिंपरी चिंचवड भागात एक हजार मंडळं आहेत, त्यात फक्त ६०० रजिस्ट्रर्ड आहेत. ढोल-ताशा पथकाची संख्यादेखील लक्षणीय आहे. ही पथके बाप्पाच्या
आगामनापूर्वीच दोन-तीन महिने आधीच श्रीगणेशाच्या स्वागताची तयारीचा सराव करतात.
अलीकडच्या काळात ढोल-ताशा पथकांना ग्लॅमर आलं आहे. स्पॉन्सरशीपमधून बक्कळ कमाई
केली जाते. दरवर्षी स्पॉन्सरशीपच्या वादातून नवी पथकं स्थापित होतात. ध्वनी
प्रदूषणाचे नियम फाट्यावर मारल्याने दरवर्षी पथकांवर कारवाई ठरलेली असते.
अलीकडे या पथकात कॉर्पोरेट कल्चर फोफावलं आहे,
त्यामुळे पथकाची लोकप्रियता वाढली आहे. विरंगुळा म्हणूनही ढोल-ताशा ‘कल्चर’ पुण्यात
चांगलच रुजलं आहे. काही वर्षापूर्वी पुण्यात बोटावर मोजण्याइतकी ‘बँड’ होती.
आज एकट्या पुण्यात सुमारे 150 ढोल-ताशा बँड व वाजविणार्‍यांत 17 ते 18 हजार
तरुण-तरुणी आहेत. मराठमोळा पेहराव, शिस्तीचा सुरेख संगम असलेले ही ढोल-ताशा पथकं
विशिष्ट्य ताल, नाद व ब्रह्म यांसाठी देशभरात प्रसिद्ध आहेत. पुणेकरांसाठी ही
पथकं ‘स्टेटस सिंबल’ बनत चालली आहेत. धार्मिक उत्सवे निवडणुकीत
‘व्होट’
देणारी मशीन्स झाल्यानं त्यांना ‘ग्लॅमर’चं स्वरुप आलं आहे. त्यामुळे सार्वजनिक गणेश
मंडळं, ढोस-ताशा पथकं, रास दांडिया, गरबा, दहीहंडी
पथकांना अचानक महत्त्व प्राप्त झालं आहे. प्रसिद्ध नट-नट्यांचे डांस, रोषणाई, आतिषबाजी, साऊंड
सिस्टीम, खर्चिक देखावे, डॉल्बी या सर्व प्रकारामुळे पथकं, मंडळं आधुनिकतेचा मुलामा चढवत खर्चिक बनली आहेत.
धार्मिक उत्सवाला पोस्टरबाजी, कटआऊट, शुभेच्छा
संदेशांची प्रायोजकत्व प्राप्त झाल्यामुळे उत्सव समित्यात चंगळवाद फोफावला आहे. अलीकडे
ईद ए मिलाद, मुहर्रमलाही मोठा निधी मिळतोय. इज्तेमाच्या नावानंही मोठा बैतुलमाल
(लोकनिधी) लाटला जातो. मस्जिद निर्माणच्या नावने काहीजण पावत्या छापून पैसा लुटत
फिरतात. दर्गांच्या उरूसात तर अमाप पैसा जमतो. या ‘आर्थिक गुंतवणूकी’ला
श्रद्धेचं स्वरूप दिल्यानं त्यासाठी लोकं वेळेप्रसंगी आपले खिसे रिकामे करतात.
अनेकवेळा या कामासाठी लोकवर्गणीतून पैसा जमा
केला जातो. पण वर्गणीच्या तुटपूंज्या रकमेत तामझाम शक्य होत नाही. अशावेळी धाक दाखवून,
धमक्या देऊन जास्तीची रक्कम उकळली जाते. व्यवसायिक प्रतिष्ठाणे, कार्यालये, पथारीवाले, ऑफिसेस, निवासी
संकुलातून सक्तीची वर्ग़णी वसूल केली जात आहे. पुण्यातील निवासी अपार्टमेंटमध्ये
प्रत्येकी फ्लॅट किमान ५०० रुपये वर्गणी वसूल करण्याची योजना आमलात आणली जाते. ज्यांनी
देण्यास नकार दिला किंवा टाळाटाळ केली अशावेळी कार्यकर्ते घरमालकाला धमकी देतात. सोसायटीच्या
परवानगीशिवाय भाडेकरु कसे ठेवले असं सांगून फ्लॅट रिकामा करायला भाग पाडतात. अशा धमक्यांना
मीदेखील अनेकदा बळी पडलो आहे.
२०१३ साली एका प्रतिष्ठीत न्यूज चॅनलच्या यंगिस्तान कार्यक्रमात “धार्मिक उत्सवाचे ग्लॅमरायझेशन” या विषयावर तरुणांची चर्चा आयोजीत केली होती. त्यात मी निमंत्रितांपैकी होतो. या कार्यक्रमात अनेक बडी मंडळी होती. सिनेअभिनेत्री अमिता नाईक, आनंदराज आंबेडकर, अंनिसचे कार्याध्यक्ष अविनाश पाटील, मुंबईतील दहीहंडीचे पथकाचे पदधिकारी, लालबाग संस्थेचे विश्वस्त; तसेच महाविद्यालयीन प्रतिनिधी उपस्थित होते. यावेळी अभिनेत्री अमिता नाईक यांनी लालबाग दर्शनासंबधीचा अनुभव कॅमेऱ्यासमोर सांगितला.
लालबागच्या गणपतीसाठी दोन दिवस रांग लावूनदेखील दर्शन न मिळाल्याची खंत त्यांनी बोलून दाखवली. त्याचवेळी व्हीआयपी कोट्यातील मोठ्या चित्रपट कलाकारांना तात्काळ दर्शन दिल्याचे दाखले त्यांनी दिले. ‘देवाचं दर्शन सामान्यांना सहज का दिले जात नाही हा अन्याय नाही का?’ असा प्रश्नदेखील त्यांनी उपस्थित केला. यात सहभागी झालेल्या काही मुलींनी बघ्यासोबत पथकातील मुलांदेखील आमची छेड काढली असल्याची धक्कादायक कबुली दिली होती.
२०१३ साली एका प्रतिष्ठीत न्यूज चॅनलच्या यंगिस्तान कार्यक्रमात “धार्मिक उत्सवाचे ग्लॅमरायझेशन” या विषयावर तरुणांची चर्चा आयोजीत केली होती. त्यात मी निमंत्रितांपैकी होतो. या कार्यक्रमात अनेक बडी मंडळी होती. सिनेअभिनेत्री अमिता नाईक, आनंदराज आंबेडकर, अंनिसचे कार्याध्यक्ष अविनाश पाटील, मुंबईतील दहीहंडीचे पथकाचे पदधिकारी, लालबाग संस्थेचे विश्वस्त; तसेच महाविद्यालयीन प्रतिनिधी उपस्थित होते. यावेळी अभिनेत्री अमिता नाईक यांनी लालबाग दर्शनासंबधीचा अनुभव कॅमेऱ्यासमोर सांगितला.
लालबागच्या गणपतीसाठी दोन दिवस रांग लावूनदेखील दर्शन न मिळाल्याची खंत त्यांनी बोलून दाखवली. त्याचवेळी व्हीआयपी कोट्यातील मोठ्या चित्रपट कलाकारांना तात्काळ दर्शन दिल्याचे दाखले त्यांनी दिले. ‘देवाचं दर्शन सामान्यांना सहज का दिले जात नाही हा अन्याय नाही का?’ असा प्रश्नदेखील त्यांनी उपस्थित केला. यात सहभागी झालेल्या काही मुलींनी बघ्यासोबत पथकातील मुलांदेखील आमची छेड काढली असल्याची धक्कादायक कबुली दिली होती.
नोंदणी न झालेल्या गणपती मंडळानं वर्गणीसाठी
जबरदस्ती केली तर त्यांच्यावर खंडणी मागण्याचा गुन्हा दाखल करता येऊ शकतो. त्याची
रितसर तक्रारदाखल करावी असा इशारा पुण्याचे पोलीस सहआयुक्तांनी गणेश मंडळासह
झालेल्या बैठकीत दिला होता. वर्गणीच्या नावाने खंडणी मागताना आढळून आल्यास
संबधीतावर कायदेशीर कारवाईचा इशारादेखील त्यांनी देण्यात आला होता.
तरीदेखील अशा खंडणीखोर व अनरजिस्ट्रर्ड गणपती मंडळाच्या विरोधात कोणी तक्रार करण्यास धजावलं नाही. कारण मंडळाच्या कार्यकर्त्यांच्या रोषाला जावं लागलं असतं. त्यांनी कॉलनीत, सोसायटीत राहणं मुश्कील केलं असतं. त्यामुळे सर्वजण मूग गिळून गप्प होतात. भीतीमुळे कोणीच कंम्पेलन देण्यासाठी पुढे येत नाही.
तरीदेखील अशा खंडणीखोर व अनरजिस्ट्रर्ड गणपती मंडळाच्या विरोधात कोणी तक्रार करण्यास धजावलं नाही. कारण मंडळाच्या कार्यकर्त्यांच्या रोषाला जावं लागलं असतं. त्यांनी कॉलनीत, सोसायटीत राहणं मुश्कील केलं असतं. त्यामुळे सर्वजण मूग गिळून गप्प होतात. भीतीमुळे कोणीच कंम्पेलन देण्यासाठी पुढे येत नाही.
महाराष्ट्राची विशेष ओळख असलेल्या गणेशोत्सवाला
आज ‘असांस्कृतिक’ वातावरणाने ग्रासलं आहे. एकत्रिकरणाच्या
हेतूने सुरू करण्यात आलेले हे उत्सव समाजात द्वेश व तेढ निर्माण करण्यासाठी
कारणीभूत ठरत आहेत. ‘मंदिर वही बनायेगें’
सारखी प्रक्षोभक गाणी वाजवून समाजमनात विष पेरण्याचं काम धार्मिक उत्सवाच्या वतीनं सुरू असतं.
केवळ एका गाण्यामुळे मिरज दंगल घडली होती. धार्मिक उत्सव समाजाला एकत्र आणतात, ना की त्यात दूफळी निर्माण करतात. धार्मिक सणांतून विद्वेश का पसरत जातोय, याची कारणे तपासायची गरज आहे. साऊंडच्या भींतीवर भींती चढवून उत्सव समितींना काय साध्य करायचे असते, या प्रश्नांचा गुंता अजूनही सुटलेला नाहीये.
केवळ एका गाण्यामुळे मिरज दंगल घडली होती. धार्मिक उत्सव समाजाला एकत्र आणतात, ना की त्यात दूफळी निर्माण करतात. धार्मिक सणांतून विद्वेश का पसरत जातोय, याची कारणे तपासायची गरज आहे. साऊंडच्या भींतीवर भींती चढवून उत्सव समितींना काय साध्य करायचे असते, या प्रश्नांचा गुंता अजूनही सुटलेला नाहीये.
पुण्यात ऐकेकाळी मुहर्रमलाही मोठं मान होतं, ऐतिहासिक
संदर्भकोशात टिळकांनी गणेशोत्सवाची प्रेरणा मुहर्रममधून घेतल्याचे पुरावे आढळतात. म्हणजे
असंही म्हणता येऊ शकतं की आज गणेशोत्सव
मंडळाला आलेलं विकृतीकरणाचं स्वरूप मुहर्रम मिरवणुकीतून आलं असावं. पण हेदेखील खरं
आहे की, देखादेखी आणि आधुनिकतेच्या कचाट्यातून आज मुस्लिमांचे सण-उत्सवदेखील सुटू शकलेले
नाहीये. त्यांनी गणपती मंडळाच्या मिरवणुकीमध्ये पाच साऊंड सिस्टीमची भींत लावली
होती, भीम जयंतीला सात लागले होते. मग आपण दहाची
लावू आणि उडवून देऊ बार.. अशा प्रकारचा चंगळवादी शानशौकीपणा मुसलमानातही वाढला
आहे.
अश्लाघ्य सिनेगीतावर बिभत्स नृत्य करुन तरुणाईत विकृती वाढविण्याचं काम या उत्सवामार्फत चालविलं जात आहेत. उरूस, ईद-ए-मिलाद, मुहर्रमच्या
नावाखाली असे बिभत्स प्रकार सुरू असतात. काही मंडळं तर मुहर्रमच्या शुभेच्छा
देणारी मोठं-मोठी फलकं लावतात. मुळात मुहर्रम हा दुखवटा पाळण्याच्या महिना आहे. या
महिन्यात मुहमंद (स) प्रेषितांचे नातू हसन आणि हुसेन यांचा अमानुषपणे खून करण्यात
आला होता, त्याचा निषेध म्हणून लोकांना जेवणावळी देणं, शरबत
पाजण्यात येतं. हा इतिहास मुहर्रम साजरा करणार्‍या समिती व मंडळांना माहीत का असू
नये?
मुस्लिमांनी पुण्यात गणपती मूर्तीची स्थापना
केल्याची छायाचित्रे वर्तमानपत्रात येवून गेले. त्याच मुस्लिमांना मिरवणुकीमध्ये
समावून घेण्यासाठी का प्रयत्न होत नाही. तसेच, मस्जिदी पुढे नमाज सुरू असताना तासंतास
कर्णकर्कश: आवाजात ढोल बडविले जातात. अश्लिल गाणी वाजवली जातात. असे का व्हावे? हा
माझ्यासहीत अनेकांना पडलेला प्रश्न आहे. याचे उत्तर आपण विवेकीपमातून का शोधू शकत
नाही. घरातला देव रस्त्यावर आणून त्याचे प्रदर्शन भरवण्यात दोन्हीकडची मंडळी
धन्यता मानते.
वाचा : तरुणाईच्या अभिव्यक्तीचं संमेलन
वाचा : नवं वर्षे, जुनी आव्हानं
वाचा : तरुणाईच्या अभिव्यक्तीचं संमेलन
वाचा : नवं वर्षे, जुनी आव्हानं
धार्मिक शक्ती प्रदर्शनाच्या नावाखाली उत्सव
समितीत स्पर्धा निर्माण केली जात आहे. यातून दरवर्षी उत्सव मिरवणुकीत मारामारी, दगडफेक, दंगल, वाद
उत्पन्न होतात. परिणामी सामाजिक वातावरण दूषीत होण्याचे प्रकार वाढली आहेत.
अर्थातच समाजविघातक कृत्य व हेतूला बळकटी देण्याचं काम या उत्सवामार्फत चालवलं जात
आहेत. असं न होता सर्व धार्मिक उत्सव सर्वधर्मियांसाठी का असू नये? हा
विचार जनमाणसात रुजवण्याची गरज आहे. राष्ट्रीय सणासारखं स्वरूप धार्मिक सणांना का
येऊ शकत नाही. यातून भारताच्या बहूसांस्कृतिक परंपरेला बळकटी मिळू शकेल.
कलीम अजीम, पुणे
(लेखक सुंबरान मासिकाचे कार्यकारी संपादक आहेत)
Labels:
राजनीतिSHARE:
ट्रेडिंग$type=blogging$m=0$cate=0$sn=0$rm=0$c=4$va=0
-
जर्मनीच्या अॅडाल्फ हिटलरच्या मृत्युनंतर जगभरात फॅसिस्ट प्रवृत्ती मोठया प्रमाणात फोफावल्या. ठिकठिकाणी या शक्तींनी लोकशाही व्यवस्थेला हादरे द... -
“जो तीराव फुले और सावित्रीमाई फुले के साथ काम फातिमा कर चुकी हैं। जब जोतीराव को पत्नी सावित्री के साथ उनके पिताजी ने घर से निकाला तब फातिमा ...
-
उस्मानाबाद येथे ९३वे अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलन पार पडत आहे. या संमेलनाचे अध्यक्ष फादर फ्रान्सिस दिब्रिटो आहेत. तर उद्घाटन म्हणून रान... -
अ खेर ४० वर्षानंतर इराणमधील फुटबॉल स्टेडिअमवरील महिला प्रवेशबंदी उठवली गेली. इराणी महिलांनी खेळ मैदानात प्रवेश करून इतिहास रचला. विविध वे... -
मध्यपूर्वेतील इस्लामिक राष्ट्रात गेल्या 10 वर्षांपासून लोकशाही राज्यासाठी सत्तासंघर्ष सुरू आहे. सत्तापालट व पुन्हा हुकूमशहाकडून सत्... -
फिल्मी लेखन की दुनिया में साहिर लुधियानवी और सलीम-जावेद के उभरने के पहले कथाकार, संवाद-लेखक और गीतकारों को आमतौर पर मुंशीजी के नाम से संबोधि... -
इ थियोपियाचे पंतप्रधान अबी अहमद यांना शांततेसाठी ‘नोबेल सन्मान’ जाहीर झाला आहे. शेजारी राष्ट्र इरिट्रियासोबत शत्रुत्व संपवून मैत्रीपर्व सुरू...
/fa-fire/ पॉप्युलर$type=one
-
को णत्याही देशाच्या इतिहासलेखनास प्रत्यक्षाप्रत्यक्ष रीतीने उपयोगी पडणाऱ्या साधनांना इतिहाससाधने म्हणतात. या साधनांचे वर्गीकर... -
“जो तीराव फुले और सावित्रीमाई फुले के साथ काम फातिमा कर चुकी हैं। जब जोतीराव को पत्नी सावित्री के साथ उनके पिताजी ने घर से निकाला तब फातिमा ...
-
इ थे माणूस नाही तर जात जन्माला येत असते . इथे जातीत जन्माला आलेला माणूस जातीतच जगत असतो . तो आपल्या जातीचीच बंधने पाळत... -
2018 साली ‘ युनिसेफ ’ व ‘ चरखा ’ संस्थेने बाल संगोपन या विषयावर रिपोर्ताजसाठी अभ्यासवृत्ती जाहीर केली होती. या योजनेत त्यांनी माझ... -
फा तिमा इतिहास को वह पात्र हैं, जो जोतीराव फुले के सत्यशोधक आंदोलन से जुड़ा हैं। कहा जाता हैं की, फातिमा शेख सावित्रीमाई फुले की सहयोगी थी।...
अपनी बात
- कलीम अजीम
- कहने को बहुत हैं, इसलिए बेजुबान नही रह रह सकता. लिखता हूँ क्योंकि वह मेरे अस्तित्व का सवाल बना हैं. अपनी बात मैं खुद नही रखुंगा तो कौन रखेगा? मायग्रेशन और युवाओ के सवाल मुझे अंदर से कचोटते हैं, इसलिए उन्हें बेजुबान होने से रोकता हूँ. मुस्लिमों कि समस्या मेरे मुझे अपना आईना लगती हैं, जिसे मैं रोज टुकडे बनते देखता हूँ. Contact : kalimazim2@gmail.com