आजच्या तंत्रज्ञानाच्या युगात माध्यम क्षेत्रात मोठी क्रांती
झालेली दिसते. टीव्ही,
एफएम, मोबाइल, इंटरनेट
आणि स्मार्टफोनमुळे तर संवाद-माध्यमांचा अफाट वेगाने विस्तार होतोय. साहजिकच सोशल
मीडियाच्या महाजालात आपण सर्वच जण खास करून शहरी, निमशहरी
भागातील नागरिक कुठे ना कुठे गुंतलेलो असतो, त्याचा भाग
झालेलो असतो. मात्र चोहीकडे या नव्या माध्यमांचा बोलबाला असला तरी तो बहुतांश शहरी,
शिक्षित, सधन वर्गापर्यंत मर्यादित असल्याचं
चित्र दिसतं.
भारतासारख्या विकसनशील, साक्षरतेचं कमी प्रमाण असलेल्या देशात (जगात सर्वाधिक निरक्षर भारतात आहेत.) खास करून दुर्गम भागात राहणाऱ्या कोट्यवधी नागरिकांना अजूनही या क्रांतीचा स्पर्श झालेला नाही, हे वास्तव आहे. विशेषतः दलित, आदिवासी आणि ग्रामीण भागातील कोट्यवधी शेतकरी-शेतमजूरांपर्यंत आधुनिक माध्यमे पोचलेली नाही. परंतु आधुनिक तंत्रज्ञानाने युक्त अशा नव्या संवाद-माध्यमांचा देशातील वंचित घटकांना उपयोग होऊन त्यांचा आवाज बुलंद करण्यासाठी, त्यांना हक्काचे व्यासपीठ उपलब्ध करून देण्यासाठी देशात अनेक ठिकाणी अभिनव प्रयोग सुरु आहेत.
छत्तीसगडमधील आदिवासींचा 'आवाज' बनलेली 'छत्तीसगड नेट स्वर' ही मोबाइल आधारित कम्युनिटी रेडियो सेवा, उत्तर प्रदेशातील बुंदेलखंडसारख्या अतिमागास भागात महिलांनी, महिलांसाठी सुरु केलेले 'खबर लहरिया' हे बुंदेली भाषेतलं साप्ताहिक किंवा फक्त ग्रामीण भागाचं सकारात्मक चित्र मांडणारे 'गांव कनेक्शन' हे ग्रामीण वर्तमानपत्र हळूहळू तेथील लोकांचा आवाज बनत चाललेय. या उपक्रमांना स्थानिकांचा चांगला प्रतिसाद मिळत असून ही माध्यमं आज पर्याय बनत चालली आहेत.
भारतासारख्या विकसनशील, साक्षरतेचं कमी प्रमाण असलेल्या देशात (जगात सर्वाधिक निरक्षर भारतात आहेत.) खास करून दुर्गम भागात राहणाऱ्या कोट्यवधी नागरिकांना अजूनही या क्रांतीचा स्पर्श झालेला नाही, हे वास्तव आहे. विशेषतः दलित, आदिवासी आणि ग्रामीण भागातील कोट्यवधी शेतकरी-शेतमजूरांपर्यंत आधुनिक माध्यमे पोचलेली नाही. परंतु आधुनिक तंत्रज्ञानाने युक्त अशा नव्या संवाद-माध्यमांचा देशातील वंचित घटकांना उपयोग होऊन त्यांचा आवाज बुलंद करण्यासाठी, त्यांना हक्काचे व्यासपीठ उपलब्ध करून देण्यासाठी देशात अनेक ठिकाणी अभिनव प्रयोग सुरु आहेत.
छत्तीसगडमधील आदिवासींचा 'आवाज' बनलेली 'छत्तीसगड नेट स्वर' ही मोबाइल आधारित कम्युनिटी रेडियो सेवा, उत्तर प्रदेशातील बुंदेलखंडसारख्या अतिमागास भागात महिलांनी, महिलांसाठी सुरु केलेले 'खबर लहरिया' हे बुंदेली भाषेतलं साप्ताहिक किंवा फक्त ग्रामीण भागाचं सकारात्मक चित्र मांडणारे 'गांव कनेक्शन' हे ग्रामीण वर्तमानपत्र हळूहळू तेथील लोकांचा आवाज बनत चाललेय. या उपक्रमांना स्थानिकांचा चांगला प्रतिसाद मिळत असून ही माध्यमं आज पर्याय बनत चालली आहेत.
मोबाइल बनला आदिवासींचा आवाज
छत्तीसगडमध्ये गोंडवाना प्रांतातील आदिवासींमध्ये 'छत्तीसगड
नेट स्वर' ही मोबाइल आधारित कम्युनिटी रेडियो सेवा सध्या
चांगलीच लोकप्रिय झाली आहे. प्रशासनासमोर आपली समस्या मांडण्यासाठी या भागातले
आदिवासी हक्काचे व्यासपीठ म्हणून या सेवेचा लाभ घेत आहेत.
नागरिकांना एखादी समस्या मांडायची असल्यास मोबाइल किंवा लँडलाइनवरून 'छत्तीसगड नेट स्वर'च्या मोबाइल क्रमांकावर फोन करायचा. यात एक (१) क्रमांकाचे बटन दाबून गावातली किंवा वैयक्तिक समस्या मांडण्याचा, तर दोन (२) क्रमांकाचे बटन दाबून इतरांनी मांडलेल्या समस्या ऐकण्याचा पर्याय देण्यात आलेला आहे. आदिवासींमध्ये निरक्षरतेचं प्रमाण अधिक. त्यामुळे आपल्या बोलीभाषेत समस्या मांडणं त्यांना अधिक सोयीचं जातं. या कामी स्थानिक कार्यकर्ते आदिवासींना मदत करतात.
हा आवाजी संदेश रेकॉर्ड झाल्यानंतर भोपाळमध्ये असलेल्या 'छत्तीसगड नेट स्वर'च्या मुख्य कार्यालयातून याची खातरजमा केल्यावर हा संदेश वेबसाइटवर सार्वजनिक केला जातो. बीबीसी, गार्डियन या संस्थांमध्ये अनेक वर्ष पत्रकार म्हणून काम केलेले शुभ्रांशू चौधरी यांनी ही सेवा सुरु केली आहे. चौधरी हे मूळचे छत्तीसगडचे. ते सांगतात- 'या भागात आदिवासींच्या अनेक समस्या आहेत. सतत वीज गायब असणं, नादुरुस्त पडलेले हँडपम्प, नरेगाचं अवेळी मिळणारं वेतन, शाळांमध्ये शिक्षकांची अनुपस्थिती अशा एक ना अनेक छोट्या समस्या असतात. मात्र त्या मांडणार कुठे, सांगणार कुणाला?
अशावेळी एक व्यासपीठ तयार करण्याचा विचार मनात आला. इंटरअॅक्टिव व्हॉइस रेकॉर्डरच्या माध्यमातून कॉलरचा आवाज रेकॉर्ड करून प्रशासनासमोर मांडण्याची कल्पना त्यातून पुढे आली. सध्या आम्हाला दररोज ५०० संदेश मिळतात.'
नागरिकांना एखादी समस्या मांडायची असल्यास मोबाइल किंवा लँडलाइनवरून 'छत्तीसगड नेट स्वर'च्या मोबाइल क्रमांकावर फोन करायचा. यात एक (१) क्रमांकाचे बटन दाबून गावातली किंवा वैयक्तिक समस्या मांडण्याचा, तर दोन (२) क्रमांकाचे बटन दाबून इतरांनी मांडलेल्या समस्या ऐकण्याचा पर्याय देण्यात आलेला आहे. आदिवासींमध्ये निरक्षरतेचं प्रमाण अधिक. त्यामुळे आपल्या बोलीभाषेत समस्या मांडणं त्यांना अधिक सोयीचं जातं. या कामी स्थानिक कार्यकर्ते आदिवासींना मदत करतात.
हा आवाजी संदेश रेकॉर्ड झाल्यानंतर भोपाळमध्ये असलेल्या 'छत्तीसगड नेट स्वर'च्या मुख्य कार्यालयातून याची खातरजमा केल्यावर हा संदेश वेबसाइटवर सार्वजनिक केला जातो. बीबीसी, गार्डियन या संस्थांमध्ये अनेक वर्ष पत्रकार म्हणून काम केलेले शुभ्रांशू चौधरी यांनी ही सेवा सुरु केली आहे. चौधरी हे मूळचे छत्तीसगडचे. ते सांगतात- 'या भागात आदिवासींच्या अनेक समस्या आहेत. सतत वीज गायब असणं, नादुरुस्त पडलेले हँडपम्प, नरेगाचं अवेळी मिळणारं वेतन, शाळांमध्ये शिक्षकांची अनुपस्थिती अशा एक ना अनेक छोट्या समस्या असतात. मात्र त्या मांडणार कुठे, सांगणार कुणाला?
अशावेळी एक व्यासपीठ तयार करण्याचा विचार मनात आला. इंटरअॅक्टिव व्हॉइस रेकॉर्डरच्या माध्यमातून कॉलरचा आवाज रेकॉर्ड करून प्रशासनासमोर मांडण्याची कल्पना त्यातून पुढे आली. सध्या आम्हाला दररोज ५०० संदेश मिळतात.'
मोबाइल किंवा वेबसाइटवर रेकॉर्ड झालेले संदेश स्थानिक
तहसीलदार,
पोलिस अधिकारी किंवा जिल्हाधिकारी नियमित, आवर्जून
ऐकत असतात. अशाप्रकारच्या आवाजी संदेशाची दखल घेऊन आतापर्यंत हजारो प्रश्नांची
सोडवणूक झाल्याचे शुभ्रांशू चौधरी सांगतात.
खबर लहरियाः महिलांना मिळालं व्यासपीठ
उत्तर प्रदेशातला बुंदेलखंड हा सामाजिक आणि आर्थिकदृष्या
अतिशय मागास भाग. या भागात भूकबळी, रोगराईचे तर थैमान सतत सुरुच
असते. या भागात एकूणच शिक्षणाचे प्रमाण कमी असल्याने महिला अत्याचाराच्या घटना
अधिकच असतात. अशा परिस्थितीत या भागातील दलित, मुस्लिम आणि
इतर मागास घटकातील महिलांनी एकत्र येऊन 'निरंतर' या स्वयंसेवी संस्थेच्या सहकार्याने बुंदेली भाषेत 'खबर
लहरिया' नावाचे साप्ताहिक सुरु केले होते.
या साप्ताहिकाचे वैशिष्ट्य म्हणजे संपादक, पत्रकार, वितरक म्हणून सर्व जबाबदाऱ्या या महिलाच सांभाळतात. २००२ साली सात जणींनी मिळून सुरु केलेल्या या साप्ताहिकात आज ४० पेक्षा अधिक महिला काम करत आहेत. बुंदेलखंडच्या चित्रकूट आणि बांदा जिल्ह्यात त्यांचे ८० हजार नियमित वाचक आहेत. या महिलाकेंद्रित साप्ताहिकात शिक्षण, वीज, पाणी, रोजगारासारख्या स्थानिक समस्यांसोबतच महिलांचे प्रश्न हिरीरिने मांडले जातात. महिलांविरोधातील गुन्हे, घटस्फोट, दारुची समस्या यासंबंधी लेखही असतात.
या साप्ताहिकाचे वैशिष्ट्य म्हणजे संपादक, पत्रकार, वितरक म्हणून सर्व जबाबदाऱ्या या महिलाच सांभाळतात. २००२ साली सात जणींनी मिळून सुरु केलेल्या या साप्ताहिकात आज ४० पेक्षा अधिक महिला काम करत आहेत. बुंदेलखंडच्या चित्रकूट आणि बांदा जिल्ह्यात त्यांचे ८० हजार नियमित वाचक आहेत. या महिलाकेंद्रित साप्ताहिकात शिक्षण, वीज, पाणी, रोजगारासारख्या स्थानिक समस्यांसोबतच महिलांचे प्रश्न हिरीरिने मांडले जातात. महिलांविरोधातील गुन्हे, घटस्फोट, दारुची समस्या यासंबंधी लेखही असतात.
'खबर लहरिया'च्या महिला पत्रकारांना सुरुवातीच्या
काळात पुरुषांच्या हेटाळणीला सामोरे जावे लागले. अनेकदा प्रश्नच विचारू दिले जात
नसत. परंतु आता त्यांचा वाचकवर्ग ही त्यांची ताकद झाली आहे. पूर्वी चेष्टा करणारे
स्थानिक राजकारणी, प्रशासकीय अधिकारी आज आदराने बोलतात,
त्यांच्या बातम्यांची दखल घेतात. कालपर्यंत घरात विरोध करणारे
नातेवाईक आदराने बघतात.
साप्ताहिकाने महिलांना एक नवीन ओळख मिळवून दिली आहे. या भागात महिला साक्षरतेचे प्रमाण वाढविण्यात या साप्ताहिकाने मोलाची कामगिरी बजावली आहे. 'खबर लहरिया'च्या संपादिका कविता सांगतात, 'पुरुषी वर्चस्व असलेल्या या व्यवसायात ग्रामीण महिलांना अनंत अडचणींना सामोरे जावे लागते.
प्रत्येक पावलांवर संघर्ष करावा लागतो. परंतु आमच्या महिला सतत संघर्ष करतात. आमच्या महिला बातमीदारांनी अनेक भ्रष्ट अधिकाऱ्यांचे पितळ उघडे पाडले आहे. काही ठिकाणी गरजूंना मदत मिळवून दिली आहे. पत्रकारितेसोबतच बुंदेली भाषेच्या संवर्धनाचे, महिलांमध्ये वाचन संस्कृती वाढविण्याचे कामही आम्ही करतोय. मुख्यतः नवसाक्षर महिला या आमच्या टार्गेट असतात.'
साप्ताहिकाने महिलांना एक नवीन ओळख मिळवून दिली आहे. या भागात महिला साक्षरतेचे प्रमाण वाढविण्यात या साप्ताहिकाने मोलाची कामगिरी बजावली आहे. 'खबर लहरिया'च्या संपादिका कविता सांगतात, 'पुरुषी वर्चस्व असलेल्या या व्यवसायात ग्रामीण महिलांना अनंत अडचणींना सामोरे जावे लागते.
प्रत्येक पावलांवर संघर्ष करावा लागतो. परंतु आमच्या महिला सतत संघर्ष करतात. आमच्या महिला बातमीदारांनी अनेक भ्रष्ट अधिकाऱ्यांचे पितळ उघडे पाडले आहे. काही ठिकाणी गरजूंना मदत मिळवून दिली आहे. पत्रकारितेसोबतच बुंदेली भाषेच्या संवर्धनाचे, महिलांमध्ये वाचन संस्कृती वाढविण्याचे कामही आम्ही करतोय. मुख्यतः नवसाक्षर महिला या आमच्या टार्गेट असतात.'
ग्रामीण भागातील बातम्या मिळविण्यासाठी या महिला पत्रकार
सहा-सहा तास पायी चालत जातात. 'खबर लहरिया'तर्फे
महिलांना संपादन, लेखन कलेसोबतच इंटरनेट आणि डिजिटल कॅमेरा
चालवण्याचं दोन आठवड्याचं प्रशिक्षण दिलं जातं. या कामाची पोचपावती म्हणून
'लाडली मीडिया अॅवार्ड', 'चमेली देवी जैन'
तसेच युनेस्कोचा प्रतिष्ठेचा पुरस्कारही 'खबर
लहरिया'ला मिळाला आहे.
भारतात ऐंशी टक्के लोकसंख्या अद्यापही ग्रामीण भागात
राहते. देश बदलत असताना आज ग्रामीण भाग मोठ्या प्रमाणावर बदलतोय. शहरांमध्ये
राहणाऱ्या प्रत्येकाचे गावासोबत काही ना काही कनेक्शन असतेच. मात्र ग्रामीण भागात
होत असलेल्या अनेक बदलाची नोंद होताना फारशी दिसत नसल्याने हे बदल टिपणारे एक
माध्यम असावे म्हणून
'गाव कनेक्शन' सुरु केल्याचे लेखक-पत्रकार
निलेश मिश्र सांगतात.
मिश्र यांनी यापूर्वी अनेक मोठ्या माध्यम समूहांमध्ये काम केले आहे. सिनेपटकथा आणि गीतकार म्हणूनही ते प्रसिद्ध आहेत. ग्रामीण भागातील केवळ समस्या न मांडता तिथल्या यशोगाथा, लोकांनी सामूहिक प्रयत्नांमधून घडलेले बदल, शेतीमध्ये होणारे नवनवीन प्रयोग या आणि अशाप्रकारच्या सकारात्मक कहाण्या मांडण्याची यामागे कल्पना असल्याचे मिश्र सांगतात.
मिश्र यांनी यापूर्वी अनेक मोठ्या माध्यम समूहांमध्ये काम केले आहे. सिनेपटकथा आणि गीतकार म्हणूनही ते प्रसिद्ध आहेत. ग्रामीण भागातील केवळ समस्या न मांडता तिथल्या यशोगाथा, लोकांनी सामूहिक प्रयत्नांमधून घडलेले बदल, शेतीमध्ये होणारे नवनवीन प्रयोग या आणि अशाप्रकारच्या सकारात्मक कहाण्या मांडण्याची यामागे कल्पना असल्याचे मिश्र सांगतात.
एकीकडे 'ग्लोबल व्हिलेज'ची
संकल्पना मांडली जात असताना दुसरीकडे परिघाबाहेरच्या समूहांचा, स्थानिक पातळीवर लोकसहभागातून पर्यायी माध्यमे तयार करण्याचा हा प्रयत्न
निश्चितच स्तुत्य वाटतो.
-हारिस शेख
1 फेब्रुवारी 2015 च्या महाराष्ट्र टाईम्स मधून
सभार
Labels:
समाजSHARE:
ट्रेडिंग$type=blogging$m=0$cate=0$sn=0$rm=0$c=4$va=0
-
जर्मनीच्या अॅडाल्फ हिटलरच्या मृत्युनंतर जगभरात फॅसिस्ट प्रवृत्ती मोठया प्रमाणात फोफावल्या. ठिकठिकाणी या शक्तींनी लोकशाही व्यवस्थेला हादरे द... -
“जो तीराव फुले और सावित्रीमाई फुले के साथ काम फातिमा कर चुकी हैं। जब जोतीराव को पत्नी सावित्री के साथ उनके पिताजी ने घर से निकाला तब फातिमा ...
-
उस्मानाबाद येथे ९३वे अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलन पार पडत आहे. या संमेलनाचे अध्यक्ष फादर फ्रान्सिस दिब्रिटो आहेत. तर उद्घाटन म्हणून रान... -
अ खेर ४० वर्षानंतर इराणमधील फुटबॉल स्टेडिअमवरील महिला प्रवेशबंदी उठवली गेली. इराणी महिलांनी खेळ मैदानात प्रवेश करून इतिहास रचला. विविध वे... -
मध्यपूर्वेतील इस्लामिक राष्ट्रात गेल्या 10 वर्षांपासून लोकशाही राज्यासाठी सत्तासंघर्ष सुरू आहे. सत्तापालट व पुन्हा हुकूमशहाकडून सत्... -
फिल्मी लेखन की दुनिया में साहिर लुधियानवी और सलीम-जावेद के उभरने के पहले कथाकार, संवाद-लेखक और गीतकारों को आमतौर पर मुंशीजी के नाम से संबोधि... -
इ थियोपियाचे पंतप्रधान अबी अहमद यांना शांततेसाठी ‘नोबेल सन्मान’ जाहीर झाला आहे. शेजारी राष्ट्र इरिट्रियासोबत शत्रुत्व संपवून मैत्रीपर्व सुरू...
.jpg){kind=link}
/fa-fire/ पॉप्युलर$type=one
-
को णत्याही देशाच्या इतिहासलेखनास प्रत्यक्षाप्रत्यक्ष रीतीने उपयोगी पडणाऱ्या साधनांना इतिहाससाधने म्हणतात. या साधनांचे वर्गीकर... -
“जो तीराव फुले और सावित्रीमाई फुले के साथ काम फातिमा कर चुकी हैं। जब जोतीराव को पत्नी सावित्री के साथ उनके पिताजी ने घर से निकाला तब फातिमा ...
-
इ थे माणूस नाही तर जात जन्माला येत असते . इथे जातीत जन्माला आलेला माणूस जातीतच जगत असतो . तो आपल्या जातीचीच बंधने पाळत... -
2018 साली ‘ युनिसेफ ’ व ‘ चरखा ’ संस्थेने बाल संगोपन या विषयावर रिपोर्ताजसाठी अभ्यासवृत्ती जाहीर केली होती. या योजनेत त्यांनी माझ... -
फा तिमा इतिहास को वह पात्र हैं, जो जोतीराव फुले के सत्यशोधक आंदोलन से जुड़ा हैं। कहा जाता हैं की, फातिमा शेख सावित्रीमाई फुले की सहयोगी थी।...
अपनी बात
- कलीम अजीम
- कहने को बहुत हैं, इसलिए बेजुबान नही रह रह सकता. लिखता हूँ क्योंकि वह मेरे अस्तित्व का सवाल बना हैं. अपनी बात मैं खुद नही रखुंगा तो कौन रखेगा? मायग्रेशन और युवाओ के सवाल मुझे अंदर से कचोटते हैं, इसलिए उन्हें बेजुबान होने से रोकता हूँ. मुस्लिमों कि समस्या मेरे मुझे अपना आईना लगती हैं, जिसे मैं रोज टुकडे बनते देखता हूँ. Contact : kalimazim2@gmail.com