तुमचा अस्मात् कस्मात् मी नेणें गा |
(तुमची अवघड भाषा मला ठाऊक नाही, मी मला येणाऱ्या भाषेत बोलणार.) अशा शब्दांत प्रस्थापितांच्या ज्ञानशास्त्रीय कसोट्यांना आव्हान देण्याची बंडखोर परंपरा भारतामध्ये महानुभावांसह अनेक माणसांनी, समुदायांनी जोपासली आहे.
विसाव्या शतकात बहुतेक सर्व आफ्रो-आशियाई देशांनी स्वातंत्र्य मिळवलं. त्या सुमारास आफ्रिका खंडातील विचारवंत आणि इतिहासकारांनीही डाकार संप्रदायाच्या माध्यमातून प्रस्थापितांविरुद्धची बंडखोरी आपल्या इतिहासलेखनामधून व्यक्त केली.
आफ्रिका खंडाचा भूतकाळ म्हणजे वासाहतिक शोषणाचा वेदनादायी आलेख होता. परंतु आपण आफ्रिकेचा इतिहास पाहू गेलो, तर वासाहतिक शोषणकर्त्यांच्या नजरेतून या भूतकाळाची कहाणी वर्णन केली गेल्यामुळे तो युरोपीय राज्यकर्त्यांनी उपभोग घेतलेल्या आफ्रिकेचा वर्चस्वमूलक इतिहास म्हणूनच जगासमोर मांडला गेलेला दिसतो.
विसाव्या शतकामध्ये मात्र, जसजसे वसाहतवादी सत्तांपासून स्वातंत्र्य मिळवण्याचे लढे आफ्रिकी राष्ट्रांत यशस्वी होत गेले, तसतसे तिथल्या लोकांमधले इतिहासाचे भान बदलत गेलेले दिसते.
कृष्णवर्णीय असणं हा आफ्रिकी आणि अमेरिकेतील कृष्णवर्णीयांमधील शोषणाचा समान दुवा होता. त्यामुळे अमेरिकेतील अनेक कृष्णवर्णीय अभ्यासकांनी मांडलेल्या विचारांतून आफ्रिकी जनसमूहांना प्रेरणा मिळाली. उदाहरणार्थ अमेरिकी इतिहास अभ्यासक जॉन हेन्रिक क्लार्क (१९१५-१९९८) यांनी असा विचार मांडला, की “एखाद्या जनसमूहावर नियंत्रण ठेवायचं असेल तर आधी त्यांना स्वत:बद्दल आणि आपल्या इतिहास आणि संस्कृतीबद्दल काय वाटतं यावर नियंत्रण प्रस्थापित करावं लागतं. जेव्हा तुमचे सत्ताधीश तुम्हाला आपल्या इतिहास आणि संस्कृतीची लाज वाटायला भाग पाडतात, तेव्हा तुम्हाला बंधनात ठेवण्यासाठी कसल्याही शृंखलांची वा तुरुंगांच्या भिंतींची गरज पडत नाही.“
आपापल्या संस्कृतीच्या इतिहासाविषयीचं आकलन आणि वर्तमान परिस्थिती यांची सांगड घालून क्लार्क यांनी इतिहासलेखनाचं नातं स्वातंत्र्याकांक्षेशी जोडलं. आफ्रिकेतील अनेक इतिहासकारांनी अशा प्रेरणेतून आपापल्या समाजाच्या परिदृष्टीनुसार स्वतंत्र इतिहास लिहिण्यास सुरुवात केली.
आफ्रिका खंडाच्या पश्चिमेला असणाऱ्या सेनेगाल या महाराष्ट्राहून लहान आकाराच्या देशाची राजधानी डाकार येथील विद्यापीठातून या स्वतंत्र इतिहासलेखनाच्या परंपरेला नवे धुमारे फुटले.
जगाच्या इतिहासाचा विचार करताना त्यातील आफ्रिकी समाजांचे योगदान नाकारले जाते हे वास्तव अधोरेखित करणाऱ्या इतिहासकारांना डाकार संप्रदायाचे इतिहासकार म्हटले जाते. फ्रान्सच्या पारतंत्र्यातून १९६० साली सेनेगाल स्वतंत्र झाला. अशीच साधारण परिस्थिती आफ्रिकेतील बहुतेक जनसमुदायांची होती.
वसाहतवादी राज्यकर्त्यांनी भारताच्या बाबतीत जसे एतद्देशीय ज्ञानाला कस्पटासमान लेखले, येथील सर्व ज्ञानभांडार हे पाश्चात्य ग्रंथालयातल्या एका कपाटाच्या पासंगालादेखील पुरणार नाही अशा दर्पोक्ती केल्या, तद्वतच आफ्रिकेच्या बाबतीतही वसाहतवादी राज्यकर्त्यांनी तिथल्या इतिहास, संस्कृती आणि समाजांची अवहेलना चालू ठेवली.
खरे पाहता पश्चिम आफ्रिकेतील जनसमूहांमध्ये भूतकाळाचे कथन करणारी एक सशक्त अशी परंपरा अस्तित्वात होती. ग्रिओट्स / जाली / जेली या नावांनी ओळखले जाणारे शाहीर किंवा भाट-चारण सदृश लोक मौखिक परंपरेने भूतकाळाच्या नोंदी ठेवत आणि जुन्या गोष्टी गाऊन दाखवत. मात्र वसाहतवादी आणि आधुनिक युरोपीय इतिहासाच्या प्रमाणित पद्धतींमध्ये ही कथनपरंपरा मान्य केली गेली नसती.
आधुनिक युरोपीय प्रमाणकांनुसार कागदपत्रांनिशी इतिहास लिहायचा झाला तर आफ्रिकेचा आणि सेनेगालचा इतिहास लिहिणे कसे काय शक्य होणार हा प्रश्न होता. त्याकाळी अकादमिक जगात ज्यांना अधिकारी म्हणून मान होता, त्या मंडळींना विश्वासपात्र वाटेल असा इतिहास लिहिण्यासाठी आवश्यक ती साधनं आणि पद्धती आफ्रिकन इतिहासकारांजवळ नव्हत्या.
कागदपत्रे, स्मारके आदि विश्वासार्ह मानल्या जाणाऱ्या पुराव्यांची आफ्रिकी समुदायांकडे वानवा होती. पूरक साधनांच्या अभावी त्यांच्याकडे असणाऱ्या मौखिक पुराव्यांवर इतिहासाचे पाश्चात्य अभ्यासक विश्वास ठेवत नव्हते. त्यामुळे महानुभावांनी जसे प्रचलित ज्ञानपरंपरेच्या कसोट्या नाकारून आपले म्हणणे मांडले, तशाच हिरीरीने आफ्रिकी इतिहासकारांनाही आपले म्हणणे मांडणे भाग पडले.
एव्हां पेसां Yves Person (१९२५-८२) या फ्रेंच प्राध्यापकाने आफ्रिकन लोकांच्या इतिहासासाठी आफ्रिकी साधने वापरण्याचे महत्त्व अधोरेखित केले. डाकार विद्यापीठातील इतिहास विभागप्रमुख बूबाकर बारी यांनी या विचाराला डाकार संप्रदाय असे नाव देऊन या दिशेने संशोधन जारी ठेवले.
विसाव्या शतकाच्या उत्तरार्धामध्ये अब्दुलाये लाये, शेख आंता दिओप आणि लिओपोल्ड सेदार सेंघोर या तीन अभ्यासकांनी आपापल्या लिखाणातून आफ्रिकनांचा आफ्रिकनांनी रचलेला इतिहास जगासमोर आणला. या तिघांना डाकार संप्रदायाची त्रिमूर्ती मानले जाते. या इतिहासलेखनाला आफ्रिकी राष्ट्रांच्या वसाहतवादविरोधी लढ्यांची पार्श्वभूमी होती.
आफ्रिकी लोकांनी कसलेही ऐतिहासिक कर्तृत्व गाजवले होते हे नाकारणे हा वसाहतवादी डावपेचांचा भाग असल्याकारणाने वसाहतवादविरोधी लढ्यामध्ये आफ्रिका खंडाच्या इतिहासाच्या पुनर्लेखनाला महत्त्वाचे स्थान होते. त्यामुळे डाकार संप्रदायाचे आफ्रिकी इतिहासलेखन हे एकाचवेळी अकादमिक आणि लढाऊ उपक्रम म्हणूनही घडत गेले.
अर्थातच विविध हितसंबंधांनुसार घडलेल्या लढ्यांनुरूप या इतिहासलेखनातही अनेक प्रवाह व मतमतांतरे होती. पण आपला इतिहास आपल्या भाषा व संस्कृतीत रुजलेला हवा यावर या विविध अभ्यासकांचे एकमत होते.
लिओपोल्ड सेदार सेंघोर (1906-2000) यांनी सेनेगालच्या स्वातंत्र्यानंतर वीस वर्षं राष्ट्राध्यक्षपद भूषविलं. जगाच्या इतिहासामध्ये आफ्रिकी लोकांचं योगदान आजवर नाकारलं गेलं, पण आता मात्र इतिहासाचा पुनर्विचार करण्याची वेळ आली आहे असं त्यांचं मत होतं.
आपल्या लेखनातून त्यांनी असं म्हणणं मांडलं की युरोप आणि आफ्रिका हे एकाच सांस्कृतिक साखळीचे दुवे आहेत. आफ्रिकेमधला इजिप्त पुढे अभिजात ग्रीक संस्कृतीशी जुळतो, आणि पुढे रोमन संस्कृतीशी आणि युरोपिअन वासाहतिक सत्तांमार्फत आधुनिक जगाशी त्याचा दुवा जुळलेला आहे. आणि म्हणूनच जगाच्या इतिहासाची पाळंमुळं आफ्रिकेला दुर्लक्षून अभ्यासता येणार नाहीत. मात्र यासाठी सेनेगालच्या आधुनिक इतिहासाची जडणघडण ज्या फ्रान्सच्या पावलांवर पाऊल टाकून झाली, त्या फ्रान्सशी शत्रुत्व अथवा द्वेषभावना ठेवणं त्यांना अभिप्रेत नव्हतं.
हे त्यांच्या पुढील विधानावरून स्पष्ट होतं. “आमच्या आफ्रिकेत मुलं मोठी झाली की आईवडिलांच्या घराशेजारी आपलं घर बांधतात. आम्हालाही फ्रेंचांचं अंगण सोडायचं नाहीये, आम्ही त्यातच लहानाचे मोठे झालोय आणि इथं जगणं ही चांगलीच गोष्ट आहे. फक्त आम्हाला आता आपापली घरं बाधायची आहेत.”
शेख आंता दिओप (1923-1986) हे सेनेगालमधील सर्वाधिक प्रसिद्ध विचारवंत होत. त्यांनी असा दावा केला की “प्राचीन ईजिप्तमध्ये कृष्णवर्णीयांची संस्कृती होती. आफ्रिकेतल्या कृष्णवर्णीयांच्या इतिहासाचा दुवा जोवर ईजिप्तच्या इतिहासाशी जोडला जात नाही, तोवर तो इतिहास अधांतरी, त्रिशंकू अवस्थेतच राहणार.”
अर्थातच इतिहासातून वर्तमान आकांक्षांना बळ मिळवण्याचा हा प्रयत्न होता. काहीशी मानवशास्त्रीय माहिती वापरून ईजिप्तमधील राजांच्या ममी या कृष्णवर्णीय लोकांच्या होत्या असा दावा करून त्यांनी इतिहासात कृष्णवर्णीयांना कर्तेपणा देण्याचा प्रयत्न केला.
अर्थात् प्रचलित संशोधकीय शिस्त अथवा पद्धतिशास्त्र न वापरल्यामुळे त्यांच्या दाव्यांना सर्वमान्यता मिळाली नाही. परंतु वस्तुनिष्ठ मानल्या गेलेल्या वैज्ञानिक संशोधनामध्येही सांस्कृतिक पूर्वग्रह राहतात या बाबीकडे लक्ष वेधण्यात ते यशस्वी ठरले.
आजवर पाश्चात्य आणि युरोपीय शास्त्रज्ञांनी संस्कृतींच्या विकासामध्ये आफ्रिकी लोकांचं योगदान दुर्लक्षित ठेवलं होतं, त्याकडे काहीशा खळबळजनक पद्धतीने का होईना लक्ष वेधण्यात ते यशस्वी ठरले. त्यामुळे युरोपकेंद्रीपणाला विरोध करणाऱ्या त्यांच्या विचारांना डाकार संप्रदायात मानाचं स्थान आहे.
अब्दुलाये लाये (1919-2013) हे नामांकित इतिहासकार होते. आपल्या कामातून त्यांनी फ्रान्सने केलेल्या सेनेगाल आणि इतर वसाहतींच्या शोषणावर प्रकाश टाकला. कृष्णवर्णीय लोकांना युरोपीय संघर्षांमध्ये बळीचे बकरे बनवले गेले असा आरोप त्यांनी आपल्या इतिहासलेखनातून केला. मार्क्सवाद आणि डाव्या विचारसरणीचा सर्जनशील पद्धतीने अवलंब करून आफ्रिकी लोकांना आपला वर्तमान कसा घडवता येईल याबाबत त्यांनी आपल्या लिखाणात ऊहापोह केला होता.
लिओपोल्ड सेदार सेंघोर, शेख आंता दियोप आणि अब्दुलाये लाये यांनी इतिहासलेखनाच्या ज्ञानशास्त्रीय कसोट्यांपासून काहीशी फरकत घेतली, परंतु आफ्रिकी आणि कृष्णवर्णीयांच्या ऐतिहासिक कर्तृत्वाला अधोरेखित करण्यासाठी असे दावे करणे राजकीयदृष्ट्या महत्त्वाचे होते.
आफ्रिका खंडातील प्रजेला जर एक नवा भविष्यकाळ उभा करायचा असेल, तर त्याला साजेसा भूतकाळ उभा करणं ही त्या परिस्थितीची स्वाभाविक गरज होती. आफ्रिकेतील लोकांनी लिहिलेला आफ्रिकेतील लोकांचा इतिहास या शेख आंता दिओप यांच्या संकल्पनेनुसार विसाव्या शतकाच्या उत्तरार्धात आफ्रिका खंडातील अनेक विद्यापीठांमधून, विशषत: सेनेगालची राजधानी डाकार येथील विद्यापीठामध्ये आफ्रिकाकेंद्री इतिहासलेखन केले गेले.
या इतिहासकारांना लिओपोल्ड सेदार सेंघोर, शेख आंता दियोप आणि अब्दुलाये लाये यांच्या विचारांतून आणि इतिहासकथनातून प्रेरणा मिळाली होती. युरोकेंद्री आणि वसाहतवादी दृष्टिकोनातून आजवर केल्या गेलेल्या आफ्रिका खंडाच्या इतिहासलेखनाला डाकार संप्रदायाच्या इतिहासकारांनी प्रत्युत्तर दिले.
मामादू दियूफ, इब्राहिमा थियूब आणि एड्रियन बेंगा आदि इतिहासकारांनी हा आफ्रिकेचा बंडखोर इतिहासलेखनप्रकल्प पुढे नेला.
आज डाकार संप्रदायाचे खास वेगळे अस्तित्व जाणवत नसले, तरी युरोकेंद्री विचार सोडून स्थानिक इतिहासाचा आणि जागतिक इतिहासाचा समतोल साधणारे इतिहासलेखन आफ्रिकेचे इतिहासकार करताना दिसतात.
अधिक संदर्भ –
1. Thioub Ibrahima, Writing National and Transnational History in Africa: the Example of the ‘Dakar School’ in S. Berger, Writing the Nation: A Global Perspective, Palgrave MacMillan, 2009.
श्रद्धा कुंभोजकर
इतिहास विभाग, सावित्रीबाई फुले पुणे विद्यापीठ
पूर्वप्रकाशन : समाज प्रबोधन पत्रिका, जानेवारी - मार्च 2020
ट्रेडिंग$type=blogging$m=0$cate=0$sn=0$rm=0$c=4$va=0
-
जर्मनीच्या अॅडाल्फ हिटलरच्या मृत्युनंतर जगभरात फॅसिस्ट प्रवृत्ती मोठया प्रमाणात फोफावल्या. ठिकठिकाणी या शक्तींनी लोकशाही व्यवस्थेला हादरे द... -
“जो तीराव फुले और सावित्रीमाई फुले के साथ काम फातिमा कर चुकी हैं। जब जोतीराव को पत्नी सावित्री के साथ उनके पिताजी ने घर से निकाला तब फातिमा ...
-
उस्मानाबाद येथे ९३वे अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलन पार पडत आहे. या संमेलनाचे अध्यक्ष फादर फ्रान्सिस दिब्रिटो आहेत. तर उद्घाटन म्हणून रान... -
अ खेर ४० वर्षानंतर इराणमधील फुटबॉल स्टेडिअमवरील महिला प्रवेशबंदी उठवली गेली. इराणी महिलांनी खेळ मैदानात प्रवेश करून इतिहास रचला. विविध वे... -
मध्यपूर्वेतील इस्लामिक राष्ट्रात गेल्या 10 वर्षांपासून लोकशाही राज्यासाठी सत्तासंघर्ष सुरू आहे. सत्तापालट व पुन्हा हुकूमशहाकडून सत्... -
फिल्मी लेखन की दुनिया में साहिर लुधियानवी और सलीम-जावेद के उभरने के पहले कथाकार, संवाद-लेखक और गीतकारों को आमतौर पर मुंशीजी के नाम से संबोधि... -
इ थियोपियाचे पंतप्रधान अबी अहमद यांना शांततेसाठी ‘नोबेल सन्मान’ जाहीर झाला आहे. शेजारी राष्ट्र इरिट्रियासोबत शत्रुत्व संपवून मैत्रीपर्व सुरू...
/fa-fire/ पॉप्युलर$type=one
-
को णत्याही देशाच्या इतिहासलेखनास प्रत्यक्षाप्रत्यक्ष रीतीने उपयोगी पडणाऱ्या साधनांना इतिहाससाधने म्हणतात. या साधनांचे वर्गीकर... -
“जो तीराव फुले और सावित्रीमाई फुले के साथ काम फातिमा कर चुकी हैं। जब जोतीराव को पत्नी सावित्री के साथ उनके पिताजी ने घर से निकाला तब फातिमा ...
-
इ थे माणूस नाही तर जात जन्माला येत असते . इथे जातीत जन्माला आलेला माणूस जातीतच जगत असतो . तो आपल्या जातीचीच बंधने पाळत... -
2018 साली ‘ युनिसेफ ’ व ‘ चरखा ’ संस्थेने बाल संगोपन या विषयावर रिपोर्ताजसाठी अभ्यासवृत्ती जाहीर केली होती. या योजनेत त्यांनी माझ... -
घड्याळाच्या काट्यावर चालणाऱ्या अजस्त्र पण सुस्त मुंबईत काही घटना , घडामोडी घडताहेत. खरं म्हणजे मुंबईची घडी-मोड होत आहे. उदाहरणार्थ , ...
अपनी बात
- कलीम अजीम
- कहने को बहुत हैं, इसलिए बेजुबान नही रह रह सकता. लिखता हूँ क्योंकि वह मेरे अस्तित्व का सवाल बना हैं. अपनी बात मैं खुद नही रखुंगा तो कौन रखेगा? मायग्रेशन और युवाओ के सवाल मुझे अंदर से कचोटते हैं, इसलिए उन्हें बेजुबान होने से रोकता हूँ. मुस्लिमों कि समस्या मेरे मुझे अपना आईना लगती हैं, जिसे मैं रोज टुकडे बनते देखता हूँ. Contact : kalimazim2@gmail.com