उत्क्रांतीचा सिद्धांत म्हटलं की डार्विन हे नाव आठवतं. चार्ल्स डार्विननं मांडलेला उत्क्रांतीवाद आणि 'Survival of the Fittest' या सिद्धांताची तोंडओळख आपल्याला शाळेत असतानाच झालेली असते.
1859 साली लिहिलेल्या On the Origin of Species या पुस्तकात डार्विननं उत्क्रांतीचा सिद्धांत मांडताना काळ आणि परिस्थितीनुरुप प्राण्यांमध्ये होणारे बदल, त्यांची अनुकूलनक्षमता याबद्दल पहिल्यांदाच विस्तृत मांडणी केल्याचं सांगितलं जातं. एकाच पूर्वजामधून वेगवेगळ्या प्रजाती कशा विकसित होत गेल्या हे देखील डार्विननं विस्तारानं मांडलं होतं. उत्क्रांतीचा नियम डार्विनच्या सिद्धांतालाही लागू होऊ शकतो. कारण डार्विनच्याही हजार वर्षे आधी हा उत्क्रांतीचा सिद्धांत मांडण्यात आला होता.
इराकमधील मुस्लिम तत्वज्ञ अल्-जहिज यांनी उत्क्रांतीची कल्पना मांडली होती. 'नैसर्गिक निवडी'च्या प्रक्रियेद्वारे प्राण्यांमध्ये कसे बदल घडून येतात, हे समजावून देण्यासाठी अल्-जहिज यांनी एक पुस्तक लिहिलं.
त्यांचं खरं नाव हे अबु उस्मान अम्र बहर अल्काननी अल्-बसरी होतं. पण ते अल्-जहिज या नावानंच ओळखले जायचे. या नावाचा अर्थ 'अतिशय बटबटीत डोळ्यांचा,' असा होतो.
एखाद्याला अशा पद्धतीनं बोलावणं हे निश्चितच योग्य नाही. पण त्यांची ओळख या अपमानास्पद नावापेक्षाही अधिक होती. त्यांनी 'किताब अल्-हयवान' हे पुस्तक लिहिलं होतं.
सुधारणावादी चळवळीचा प्रभाव
त्यांचा जन्म इसवी सन 776 मध्ये दक्षिण इराणमधील बसरा प्रांतात झाला होता. या काळातच एक धार्मिक चळवळ सुरू झाली होती. मानवी अस्तित्त्वाचा शास्त्रशुद्ध वेध घेण्याचा प्रयत्न करणारी चळवळ त्या काळात लोकप्रिय होत होती.
अब्बासी शासनकर्त्यांच्या काळात या चळवळीला लोकमान्यता मिळत होती. ग्रीक भाषेतील अभ्यासग्रंथांचा अरेबिकमध्ये अनुवाद केला जात होता. धर्म, विज्ञान आणि तत्वज्ञानासारख्या विषयांबाबत चर्चा, वाद-प्रतिवाद होत होते. या सर्वांमधून अल्-जहिज यांची वैचारिक जडणघडण झाली.
चिनी व्यापाऱ्यांनी इराकमध्ये कागद आणला. कागदामुळं लिखाणाची प्रक्रिया सोपी झाली आणि विचारांचाही प्रसार वेगानं व्हायला लागला. अल्-जहिज हेदेखील अगदी लहान वयातच वेगवेगळ्या विषयांवर लिहायला लागले.
विज्ञान, भूगोल, तत्त्वज्ञान, अरबी भाषेचं व्याकरण आणि साहित्य हे त्यांच्या आवडीचे विषय होते. त्यांनी एकूण 200 पुस्तकं लिहिल्याचं मानलं जातं. मात्र त्यांपैकी केवळ एक तृतीयांश पुस्तकंच आज उपलब्ध आहेत.
अल्-जहिज यांचा उत्क्रांतीवाद
त्यांनी लिहिलेल्या पुस्तकांपैकी The Book of Animals हे पुस्तकं सर्वाधिक गाजलं. या पुस्तकांत 350 प्राण्यांची यादी दिली आहे. प्राण्यांसंबंधीचा माहितीकोष असं या पुस्तकाचं स्वरूप होतं. पुस्तकात प्राण्यांच्या विकासाबद्दल अल्-जहिज यांनी दिलेल्या माहितीचं डार्विनच्या उत्क्रांतीच्या सिद्धांताशी साधर्म्य आहे.
प्राणी हे आपलं अस्तित्त्व टिकविण्यासाठी संघर्ष करतात. अन्न मिळविण्यासाठी, आपण कोणाचंही भक्ष्य बनू नये यासाठी आणि पुनरुत्पादनासाठी प्राण्यांचा संघर्ष सुरू असतो, असं अल्-जहिज यांनी लिहिलं आहे. पर्यावरणातील घटक हे प्राण्यांमध्ये नवीन क्षमता विकसित करण्यासाठी मदत करतात. या क्षमतांमुळे प्रजाती टिकून राहतात आणि कालांतरानं त्यांच्यातून नवीन प्रजातीही विकसित होतात, असंही जहिज यांनी आपल्या पुस्तकात म्हटलं होतं.
त्यांनी असंही म्हटलं आहे, की जे प्राणी संघर्षामधून टिकून पुनरुत्पादन करण्यात यशस्वी होतात, ते आपले गुणधर्म पुढच्या पिढीकडे सोपवतात. प्राण्यांना जगण्यासाठी संघर्ष आणि स्पर्धा करावी लागते याची जहिज यांना कल्पना होती. एखादी प्रजाती दुसऱ्यापेक्षा वरचढ ठरते आणि दुबळ्या प्रजातीचा निभाव लागत नाही, हेदेखील त्यांना माहीत होतं.
अन्य मुस्लिम विचारवंतानां प्रेरणा
अल्-जहिज यांच्या विचारांनी इतर मुस्लिम विचारवंतांनाही प्रेरणा दिली. अल् फराबी, अल्-अरबी, अल्-बैरुनी आणि इब्न खाल्दुनसारख्या विचारवंतांनी जहिज यांचं लिखाण गांभीर्यानं वाचलं.
पाकिस्तानचे 'आध्यात्मिक पिता' म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या मोहम्मद इक्बाल यांनीही 1930 साली प्रसिद्ध केलेल्या त्यांच्या पुस्तकात जहिज यांचा उल्लेख केला आहे. स्थलांतर आणि पर्यावरणात होणाऱ्या बदलांमुळे प्राण्यांवर होणाऱ्या परिणामांची अल्-जहिज यांना जाण होती, असं मोहम्मद इक्बाल यांनी लिहिलं आहे.
उत्क्रांतीच्या सिद्धांतामधील मुस्लिम विचारवंतांचं योगदान हे 19 व्या शतकातील युरोपियन विद्वानांपासून लपून राहिलं नव्हतं. चार्ल्स डार्विनचा समकालिन शास्त्रज्ञ विल्यम ड्रेपर याने 1878 मध्ये 'उत्क्रांतीचा इस्लामी सिद्धांता'बद्दल भाष्य केलं होतं.
डार्विनला अल्-जहिज यांच्या पुस्तकाबद्दल माहिती होती की नाही, हे मात्र स्पष्ट झालेलं नाही. डार्विनचं उत्क्रांतीच्या सिद्धांबद्दलचं योगदान कोणीही नाकारणार नाही. मात्र उत्क्रांतीचा सिद्धांत मांडणाऱ्या अन्य वैज्ञानिकांचाही विचार होणं गरजेचं आहे, असं मत बीबीसी रेडिओसाठी 'इस्लाम आणि विज्ञान' हा माहितीपट बनवणाऱ्या एहसान मसूद यांनी व्यक्त केलं होतं.
सौजन्य बीबीसी
लेखाची
अन्य माहितीसाठी
(The Father of the Theory ofEvolution: Al-Jahiz and His Book of Animals)
क्लिक करा या लिंकवर
क्लिक करा या लिंकवर
Labels:
इस्लामSHARE:
ट्रेडिंग$type=blogging$m=0$cate=0$sn=0$rm=0$c=4$va=0
-
जर्मनीच्या अॅडाल्फ हिटलरच्या मृत्युनंतर जगभरात फॅसिस्ट प्रवृत्ती मोठया प्रमाणात फोफावल्या. ठिकठिकाणी या शक्तींनी लोकशाही व्यवस्थेला हादरे द... -
“जो तीराव फुले और सावित्रीमाई फुले के साथ काम फातिमा कर चुकी हैं। जब जोतीराव को पत्नी सावित्री के साथ उनके पिताजी ने घर से निकाला तब फातिमा ...
-
उस्मानाबाद येथे ९३वे अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलन पार पडत आहे. या संमेलनाचे अध्यक्ष फादर फ्रान्सिस दिब्रिटो आहेत. तर उद्घाटन म्हणून रान... -
अ खेर ४० वर्षानंतर इराणमधील फुटबॉल स्टेडिअमवरील महिला प्रवेशबंदी उठवली गेली. इराणी महिलांनी खेळ मैदानात प्रवेश करून इतिहास रचला. विविध वे... -
मध्यपूर्वेतील इस्लामिक राष्ट्रात गेल्या 10 वर्षांपासून लोकशाही राज्यासाठी सत्तासंघर्ष सुरू आहे. सत्तापालट व पुन्हा हुकूमशहाकडून सत्... -
फिल्मी लेखन की दुनिया में साहिर लुधियानवी और सलीम-जावेद के उभरने के पहले कथाकार, संवाद-लेखक और गीतकारों को आमतौर पर मुंशीजी के नाम से संबोधि... -
इ थियोपियाचे पंतप्रधान अबी अहमद यांना शांततेसाठी ‘नोबेल सन्मान’ जाहीर झाला आहे. शेजारी राष्ट्र इरिट्रियासोबत शत्रुत्व संपवून मैत्रीपर्व सुरू...
/fa-fire/ पॉप्युलर$type=one
-
को णत्याही देशाच्या इतिहासलेखनास प्रत्यक्षाप्रत्यक्ष रीतीने उपयोगी पडणाऱ्या साधनांना इतिहाससाधने म्हणतात. या साधनांचे वर्गीकर... -
“जो तीराव फुले और सावित्रीमाई फुले के साथ काम फातिमा कर चुकी हैं। जब जोतीराव को पत्नी सावित्री के साथ उनके पिताजी ने घर से निकाला तब फातिमा ...
-
इ थे माणूस नाही तर जात जन्माला येत असते . इथे जातीत जन्माला आलेला माणूस जातीतच जगत असतो . तो आपल्या जातीचीच बंधने पाळत... -
2018 साली ‘ युनिसेफ ’ व ‘ चरखा ’ संस्थेने बाल संगोपन या विषयावर रिपोर्ताजसाठी अभ्यासवृत्ती जाहीर केली होती. या योजनेत त्यांनी माझ... -
राजा ढाले यांच्या लेखनीतून : घड्याळाच्या काट्यावर चालणाऱ्या अजस्त्र पण सुस्त मुंबईत काही घटना, घडामोडी घडताहेत. खरं म्हणजे मुंबईची घडी-मोड ह...
अपनी बात
- कलीम अजीम
- कहने को बहुत हैं, इसलिए बेजुबान नही रह रह सकता. लिखता हूँ क्योंकि वह मेरे अस्तित्व का सवाल बना हैं. अपनी बात मैं खुद नही रखुंगा तो कौन रखेगा? मायग्रेशन और युवाओ के सवाल मुझे अंदर से कचोटते हैं, इसलिए उन्हें बेजुबान होने से रोकता हूँ. मुस्लिमों कि समस्या मेरे मुझे अपना आईना लगती हैं, जिसे मैं रोज टुकडे बनते देखता हूँ. Contact : kalimazim2@gmail.com